Tajemnice cmentarzy przy Berliner Str.

[wojtaq]

Pomysł na niniejszy temat kiełkował w mojej wyobraźni od kilku lat. Tak zupełnie poważnie podszedłem do niego w latach 2013 i 2014 po wielu spacerach wśród resztek starych nagrobków w kompleksie cmentarzy przy dawnej Berliner Str. a obecnie al. Wojska Polskiego, a dokładnie na zachód od ob. ul. Mickiewicza (d. Kösliner Str.). Tam znajdowały się 'cywilne' cmentarze katolicki i ewangelicki, jeniecki dla katolików oraz Ehrenfriedhof dla zasłużonych.



Szczególnie ten ostatni zachował nieco interesujących miejsc pochówku, możliwych do zlokalizowania dzięki pozostałym nagrobkom. Nie tylko ja podejmowałem wysiłek dokumentowania resztek cmentarza na fotografii, bo powiązane wątki były publikowane na naszym Forum od czasu do czasu. Jednak prawdopodobnie jako pierwszy dokonałem próby powiązania historii konkretnych osób z materiałem odkrytym na terenie nekropolii.

W archiwalnych materiałach dotyczących strat wojska niemieckiego podczas Wielkiej Wojny 1914-1918 można odszukać wiele interesujących informacji o żołnierzach pochodzących ze Schneidemühl i zmarłych na frontach lub tych, którzy tamże doznali ran, byli leczeni w lazaretach naszego miasta i tutaj zmarli. Sporządziłem taką listę spośród lotników lub innych jednostek powiązanych z lotnictwem i oto spis, jaki mi 'wyszedł':

Stopień wojsk./Nazw. i imię/Data i m-ce ur./Data i m-ce śmierci/Jedn. wojsk./Okoliczn. zgonu

Ltn.d.R. BACHMEYER Johannes, 14.06.1894 Gotha, 25.09.1917 Schneidemühl, Eis.R. 4
Sergt. BEYER Willi, 14.08.1891 Gottschimmerbruch, 27.08.1918 Schneidemühl
Flg. BIENEMANN Friedrich, 04.10.1895 Weitenau, 13.07.1918 Schneidemühl
Flg. BOMBIEN Gustav, 16.10.1891 Fischhausen, 06.10.1918 Schneidemühl, choroba
Gefr. BRAUCH Karl, 09.09.1897 Berckhausen, 29.08.1918 Schneidemühl
Gefr. BUCHHOLZ Ernst, 05.05.1887 Seeburg, 01.10.1918 Schneidemühl, choroba
Ltn.d.R. CUNTZ Karl, 07.10.1894 Rotenburg a.d. Fulda, 25.09.1917 Schneidemühl
Utffz. CZAYA Karl, 17.01.1899 Oppeln, 14.05.1918 Schneidemühl
Utffz. DETHLEFSEN Georg, 05.05.1898 Hamburg, 21.06.1918 Schneidemühl
Utffz. DOROZALSKI Edmund, 16.10.1897 Ostrowo, 30.05.1917 Schneidemühl
Lftsch. DREYER Otto, 06.09.1891 Görlitz, 04.01.1917 Schneidemühl
Flg. DUUS Eduard, 08.10.1897 Kiel, 03.02.1917 Schneidemühl
Ltn.d.R. ENGEL Reinhold, 19.07.1894 Hamburg, 27.07.1917 Schneidemühl, Pi.Bat. 21; FEA 2
Flg. FASSHAUER Franz, 26.02.1879 Kochstedt, 29.01.1918 Schneidemühl
Flg. FECHNER Alfred, 24.03.1893 Posen, 22.11.1918 Schneidemühl
Utffz. FORKEL Heinrich, 06.05.1890 Schalksmühle, 22.10.1918 Schneidemühl, choroba
Flg. FÖRSTER Willi, 03.07.1900 Dresden, 02.07.1918 Schneidemühl, choroba
Ltn.d.R. FRIESE Walter, 22.02.1895 Dessau, 24.09.1916 Schneidemühl, I.R. 83
Sergt. FROESE Bruno, 27.03.1891 Schneidemühl, 01.01.1917 Prilep
Vzfeldw. FUCHS Alfred, 08.10.1889 Waldau, 15.11.1916 Schneidemühl
Flg. GALLE Friedrich, 16.10.1884 Neurode, 26.10.1918 Schneidemühl, choroba
Lftsch. GERNDT Johannes, 21.11.1872 Bredons, 29.01.1917 Schneidemühl, choroba
Obltn. GLASOW Hans, 06.05.1890 Stargard, 09.09.1916 Schneidemühl, 1. Drag.R.
Utffz. HABERSTROH Emil, 31.10.1877 Liegnitz, 02.09.1918 Schneidemühl
Ltn.d.R. HARTUNG Alfred, 07.07.1893 Nohra, 25.09.1917 Schneidemühl
Flg. HEINZEL Wilhelm, 28.04.1883 Berlin, 12.10.1918 Schneidemühl, choroba
Flg. HELBIG Alwin, 19.01.1891 Neusalza, 05.06.1917 Schneidemühl, choroba
Utffz. HOBOLT Heinrich, 03.01.1894 Minden, 07.12.1918 Schneidemühl, choroba
Flg. HOHLFELD Rudolf, 12.12.1894 Zwickau, 14.07.1918 Schneidemühl, choroba
Utffz. HOHM Paul, 11.07.1893 Schneidemühl, 08.03.1918 Mariakerke
Ltn.d.R. HUBER Alois, 10.11.1895 Rhina, 07.07.1918 Schneidemühl
Flg. HUFF Franz, 13.12.1875 Worms, 03.12.1916 Schneidemühl
Flg. JÄGER Johannes, 19.10.1893 Pferdsdorf, 23.09.1917 Schneidemühl, choroba
Flg. JASPER Paul, 14.05.1894 Elberfeld, 31.05.1918 Schneidemühl
Flg. JESKE Bernhard, 10.01.1892 Schlawe, 09.03.1918 Schneidemühl, choroba
Utffz. KARGER Manfred, 02.10.1893 Berlin, 20.05.1916 Schneidemühl
Utffz. KASSEL Franz, 07.07.1895 Bochum, 15.04.1917 Schneidemühl
Ltn.d.R. KAUNE Heinrich, 10.04.1893 Garbolzum, 09.11.1917 Schneidemühl, I.R. 92
Sergt. KNAUß Friedrich, 09.12.1892 Schorndorf, 07.07.1918 Schneidemühl
Gefr. KOCH Karl, 18.03.1871 Berlin, 05.11.1915 Schneidemühl, choroba
Obltn. KOHLHEPP Arnim, 29.04.1889 Adlershausen, 29.06.1916 Schneidemühl, Füs.R. 40
Flg. KÖßLER Karl, 24.11.1892 Gondelsheim, 14.07.1918 Schneidemühl, choroba
Obltn.d.R. KRAUSE Franz, 14.04.1895 Bergedorf, 09.11.1917 Schneidemühl I.R. 463
Vzfeldw. KRAUSE Georg, 03.10.1895 Berlin, 07.02.1918 Schneidemühl
Flg. KRÜGER Erich, 16.01.1900 Schneidemühl, 14.12.1918 Graudenz, FEA 8, choroba
Ltn.d.R. KURTZ Franz, 18.01.1897 Heinzerath, 03.09.1918 Schneidemühl, F.A.R. 8
Ltn.d.R. LANGERFELDT Reinhold, 16.07.1894 Zoppot, 29.11.1916 Schneidemühl, Drag.R. 16
Ltn.d.R. LAPP Erich, 20.10.1890 Gr.-Wischtakon, 09.02.1917 Schneidemühl, I.R. 43
Flg. LENNARTZ Wilhelm, 22.02.1892 Büsbach, 24.12.1917 Schneidemühl
Utffz. LEOPOLDT Franz, 24.11.1893 Potsdam, 23.09.1917 Schneidemühl
Flg. LIEBENOW Paul, 01.03.1898 Grünwald, 11.10.1918 Schneidemühl, choroba
Vzfeldw. LIENAU Hermann, 20.09.1896 Fredesdorf, 22.06.1917 Schneidemühl
Ltn. LINDENAU Ernst Wolf von, 29.04.1893 Flensburg, 07.09.1918 Schneidemühl, Jäg.R.z.Pf.
Utffz. MAGIERA Max, 06.04.1889 Gofel, 19.06.1918 Schneidemühl
Flg. MANNSCHOTT Otto, 19.11.1897 Reichartshausen, 10.06.1917 Schneidemühl
Sergt . MEUSCHKE Willi, 12.08.1891 Altenburg, 02.09.1918 Schneidemühl
Ltn.d.R. MOCHAN Ernst, 01.02.1896 Spremberg, 03.01.1919 Schneidemühl, L.I.R. 77
Flg. MÜLLER Erich, 25.10.1884 Berlin, 26.01.1915 Schneidemühl
Gefr. NESKE Emil, 19.10.1891 Köslin, 09.07.1918 Schneidemühl
Flg. PAHL Gustav, 28.02.1887 Buchwalde, 21.10.1918 Schneidemühl
Ltn. PETERSEN Hellmuth, 03.05.1894 Wismar, 01.11.1916 Schneidemühl, F.A.R. 73
Ltn.d.L. PLOG Friedrich, 01.06.1881 Demmin, 01.07.1918 Branscourt, I.R. 149
Utffz. PLÖTNER Hans, 05.12.1889 Chemnitz, 03.08.1918 Schneidemühl
Gefr. PROBST Richard, 12.01.1898 Barnstedt, 21.10.1918 Schneidemühl, I.R. 164, w szpitalu
Utffz. RAATZ Wilhelm, 21.01.1889 Rosenfelde, 22.10.1918 Schneidemühl, w szpitalu
Utffz. REICHEL Kurt, 15.06.1892 Annaberg, 19.06.1917 Schneidemühl, FEA 2; 1 Komp.
Ltn.d.R. ROMBERG Eduard, 29.07.1894 Hannover, 06.03.1918 Schneidemühl
Flg. ROß Albert 31.12.1891, Labes, 10.06.1918 Schneidemühl, w szpitalu
Ltn.d.R. RUßBÜLT Walter, 02.03.1896 Teterow, 03.09.1918 Schneidemühl, F.A.R. 233
Ltn.d.R. SCHELENZ Alfons, 12.07.1892 Falkenberg/O.Schles., 15.07.1916 Schneidemühl, I.R. 351
Lftsch. SCHINDLER Josef, 05.08.1883 Kolmar, 25.09.1917 Schneidemühl
Obltn. SCHMIDT Rudolf, 11.12.1893 Geestemünde, 21.01.1918 Gent, I.R. 149
Flg. SCHMIEDEL Robert, 08.02.1888 Berlin, 17.10.1918 Schneidemühl, w szpitalu
Flg. SCHNEIDER Max, 30.08.1898 Kröschendorf, 13.08.1918 Schneidemühl
Vzfeldw. SCHNORRENBERG Franz, 03.01.1892 Köln, 25.10.1918 Schneidemühl
Lftsch. SCHÖNTEICH Artur, 19.02.1899 Elbing, 02.05.1918 Schneidemühl, w szpitalu
Utffz. SCHULZE Artur, 10.08.1889 Apolda, 21.01.1918 Schneidemühl
Vzfeldw. SCHULZE Karl, 04.09.1895 Peine, 28.04.1918 Schneidemühl
Gefr. SCHUPHAN Wilhelm, 10.08.1875 Magdeburg, 03.05.1918 Schneidemühl, w szpitalu
Flg. SCHUSTER Fritz, 02.03.1893 Schneidemühl, 27.09.1918 La Briquette
Flg. SCHWARZKOPF Willi, 04.07.1896 Hamburg, 01.06.1917 Schneidemühl
Ltn. STENKE Kurt, 24.02.1894 Kreuzburg/O.Schles., 01.10.1916 Schneidemühl
Ltn. STÖRMER Udo, 30.11.1898 Hagen, 16.04.1918 Schneidemühl, I.R. 141
Flg. STRAUB Karl, 28.08.1898 Karlsruhe, 08.08.1917 Schneidemühl
Obltn. THEEL Walter, 20.02.1884 Wehlau, 28.01.1915 Schneidemühl, I.R. 147
Ltn.d.R. WALDECKER Werner, 07.11.1892 Bielefeld, 01.12.1917 Schneidemühl, F.A. Battr. 833
Vzfeldw. WALZ Wilhelm, 22.04.1896 Halle, 06.12.1918 Schneidemühl, w szpitalu
Ltn.d.R. WASSERFUHR Walter, 18.03.1891 Barmen, 02.03.1917 Schneidemühl
Vzfeldw. WIEGEL Wilhelm, 31.08.1895 Neuhaldensleben, 28.06.1918 Schneidemühl
Utffz. WINKLER Friedrich, 02.10.1891 Tiegenhof, 02.03.1917 Schneidemühl
Ltn.d.R. WOLBOLD Wilhelm, 29.12.1893 Saarbrücken, 09.02.1917 Schneidemühl, I.R. 143
Flg. WULF Ernst, 09.01.1898 Hildesheim, 26.10.1918 Schneidemühl, w szpitalu
Utffz. ZAGER Artur, 25.04.1895 Neubuckow, 21.06.1918 Schneidemühl
Gefr. ZANDER Wilhelm, 11.06.1890 Benrath, 31.10.1918 Schneidemühl, w szpitalu
Sergt. ZEDLER Max, 25.06.1877 Panzkau, 16.09.1918 Schneidemühl
Ltn.d.R. ZORZMANN Georg, 18.01.1889 Berlin, 08.05.1918 Schneidemühl, I.R. 451

Rozwinięcie stopni wojskowych Deutsche Luftstreitkräfte z tabeli:
Oblnt. - Oberleutnant
Ltn. - Leutnant
Ltn.d.R. - Leutnant der Reserve (oficer rezerwy)
Ltn.d.L. - Leutnant der Luftstreitkräfte (oficer lotnictwa)
Sergt. - Sergeant
Vzfeldw. - Vizefeldwebel
Utffz. - Unteroffizer
Gefr. - Gefreiter
Flg. - Flieger (żołnierz jednostki lotniczej)
Lftsch. - Luftschiffer (żołnierz jednostki balonowej)

Rozwinięcie nazw formacji wojskowych z tabeli:
I.R. - Infanterie Regiment
F.A.Battr. - Feldartillerie Batterie
F.A.R. - Feldartillerie Regiment
L.I.R. - Landsturm Infanterie Regiment
Jäg.R.z.Pf. - Jäger Regiment zu Pferde
Drag.R. - Dragoner Regiment
Füs.R. - Füsilier Regiment
Pi.Bat. - Pionier Batalion
FEA - Flieger Ersatz Abteilung
Eis.R. - Eisenbahn Regiment

Pierwszym żołnierzem, którego powiązałem z istniejącym nagrobkiem był Erich Krüger. Został pochowany razem z bratem Arno. Miejsce pochówku na pilskim cmentarzu zawdzięczają rodzicom, którzy stracili na wojnie obu synów. Może ktoś z Forowiczów odszuka w archiwach gdzie i kiedy zginął Arno Krüger?



Następnym poległym, którego nagrobek odkryłem przypadkowo pod warstwą zieleni był Utffz. Kurt Reichel. Oto zdjęcie jego prostego, żołnierskiego grobu:



To jedynie przykłady z moich poszukiwań. Oczywiście, wraz z wiosną wznowię spacery i chętnie podzielę się odkryciami. Niemniej to ogrom pracy i nie wystarczy mojego życia na inwentaryzację całości. Dlatego zwracam się z apelem do szanownego koleżeństwa, żebyśmy w miarę możliwości wspólnie uratowali pamięć po tamtych ludziach. Stare cmentarze giną jeden po drugim i nie są w stanie oprzeć upływowi czasu i ludzkiemu barbarzyństwu. Mamy jeszcze trochę czasu, żeby wykonać dokumentację i - być może - przyczynić się do zachowania pozostałych artefaktów w formie lapidarium. O takie miejsce niejednokrotnie zwracano się na Dawnej Pile, więc warto zrobić pierwsze kroki dla podkreślenia, że jest to rzecz warta czasu i pracy. Tak będziemy pamiętani, jak sami pamiętamy...

[Krzysztof Ju]

Wg spisu strat armii niemieckiej podczas Wielkiej Wojny, zdigitalizowanego w ramach wiki-projektu Verlustlisten Erster Weltkrieg (szukamy tutaj) przez zespół genealogy.net, Arno Krüger urodził się w Pile 13 stycznia 1897 roku i poległ prawdopodobnie 24 lipca 1917 roku. Niestety nie podano gdzie i w jakich okolicznościach zginął, ale pobieżnie przeglądając wspomnianą verlustlistę, to chyba nigdzie w niej się nie podaje miejsca śmierci, zaginięcia lub odniesienia ran.

Dane brata Arno, Ericha Krügera, w verlustliście: "Fliger-Ersatz-Abteilung Nr. 8 K r ü g e r, Erich - 16. 1. 1900 Schneidemühl - † infolge Krankheit 24. 12. 18.". Między datą śmierci podaną we wspomnianej verlustliście a datą podaną w verlustliście Unsere Luftstreitkräfte 1914-18, na podstawie której chyba opracowałeś listę zmarłych lotników, jest co najmniej tydzień różnicy. Co to może oznaczać? Podejrzewam nieścisłość pierwszej verlustlisty, stąd powyższe podkreślenie przy dacie śmierci Arno.

Co do projektu, planujesz połączyć spis z poglądową planem/mapą nekropolii, tak jak zrobiono to dla cmentarza w Leszkowie?

[Matey#24]

Skoro jesteśmy w temacie cmentarzy. Macie może jakiekolwiek informacje na temat tego przy Kilińskiego? Mieszkam praktycznie na nim, a nie wiem kompletnie nic o nim, po za tym, że był ewangelicki(?).



/ EDIT MODERATOR: Informacje o nieistniejącym cmentarzu ewangelickim udzielono w wątku o pilskich nekropoliach. /

[wojtaq]

Co do projektu, planujesz połączyć spis z poglądową planem/mapą nekropolii, tak jak zrobiono to dla cmentarza w Leszkowie?

No i proszę - pierwsza podpowiedź i zarazem kolejna identyfikacja! Zawsze powtarzałem, że grupa tworzy wielki potencjał. Wracając jednak do pytania, to sam Krzysztof masz świadomość ogromu pracy w kompleksie cmentarzy przy Wojska Polskiego/Mickiewicza! Nekropolia zatraciła czytelność i dziś trudno jest odtworzyć lokalizację poszczególnych kwater, nawet za pomocą Lidaru. Jeśli chodzi o moje źródło, to potwierdzam w tym przypadku wsparcie "Onlineprojekt Gefallenendenkmäler" na http://www.denkmalprojekt.org. Dziękuję i uzupełniam listę o Twoje dane.

W Leszkowie jest dużo lepiej z organizacją przestrzeni, a przede wszystkim zachowała się znaczna ilość czytelnych nagrobków, co sprzyja inwentaryzacji. Jednak i tam Maciej Usurski napotkał z pewnością wiele wyzwań. Skoro jednak pochyliłem się nad tym tematem, to konsekwentnie zmierzę się z jego szczegółami. Mam nadzieję, że wniosę co-nieco do opisania tego, co zostało z pięknej nekropolii. Nie będzie to proste, bo dodatkowo założyłem sobie pewien cel pod Barlinkiem ściśle powiązany z rodziną von Kalckstein. To nazwisko zapisane w historii Polski zdrajcą gen. Roweckiego, ale także kolorową postacią Christiana Ludwiga v. Kalckstein–Stolińskiego, którego poznaliśmy jako płk. Krzysztofa Dowgirda w serialu TV pt. Czarne chmury! Kiedyś to opiszę, a dziś potwierdzam, że mam zamiar zmierzyć się z inwentaryzacją cmentarza i to jak najwcześniej.

@Matey#24 - owszem, jesteśmy w temacie cmentarzy, a konkretnie kompleksu w rejonie Mickiewicza/Wojska Polskiego i wolałbym ograniczyć wystarczająco obszerny wątek tylko do tego miejsca. Ok?

[Krzysztof Ju]

Niedawno odwiedziłem cmentarz wojenny Ehrenfriedhof. Byłem tam pierwszy raz i trafiłem, zgodnie ze wskazówkami pavvlo, idąc prosto leśną ścieżką z przejścia dla pieszych przy ul. Salezjańskiej "wpadającej" w ul. Mickiewicza. Po około 150 metrach najpierw "wita" mnie samotnie leżąca płyta nagrobna, napis mało czytelny, i chyba pochodzi ze cmentarza ewangelickiego przy ul. Mickiewicza. Po paru metrach ścieżka łączy się z inną ścieżką tworząc rozwidlenie. Na trzecim foto widok na wschód z miejsca za dwoma ostatnimi sosnami widocznymi w tle drugiego zdjęcia.





Z rozwidlenia ścieżek widać pierwsze pozostałości po Ehrenfriedhof. Po prawej stronie ścieżki (lewej dla zdjęcia trzeciego) dwa nagrobki nad ziemią, kilka "zanurzonych" w ziemi a obok duży fragment nagrobka lub pomnika. Z jednej płyty odgarnąłem trochę ziemi, ale nie mogłem odczytać napisów zanieczyszczonych ziemią.





Porozglądałem się idąc w kierunku północnym, ale nic więcej nie zauważyłem. Wróciłem na rozwidlenie ścieżek i z ziemi wystawał kawałek nagrobka. Widać go nieco na środku trzeciego zdjęcia od góry, tam gdzie jest troszkę rozkopana ziemia. Po drugiej stronie ścieżki, "południowej części" cmentarza wojennego, jest dużo więcej pozostałości po nim.







Na ostatnim zdjęciu widać prawdopodobnie podstawę pomnika wokół którego leżą chyba jego odłamki i być może wspomniany wcześniej duży fragment nagrobka był częścią pomnika. Albo i nie, bo podobną rzeźbę widziałem chyba jako nagrobek na cmentarzu przy ul. Salezjańskiej albo na Leszkowie (zdjęcie Aragorna czwarte w trzecim rzędzie od dołu). Badając "południową cześć" cmentarza natknąłem się na wiele nagrobków ukrytych pod ściółką lub nieznacznie wystających spod ziemi (szczególnie na zachód od głazów), co najmniej drugie tyle ile widać tych, co nie przykryła ściółka. Niektóre nagrobki odkryłem przypadkowo, gdy pod zazwyczaj miękką ziemią poczuło się twardszy grunt.



Reszta zdjęć z "południowej części" (wybaczcie jakość zdjęć, bo pstrykałem telefonem a na miejscu byłem tylko się rozejrzeć):





Z nagrobków widocznych na zewnątrz najlepiej zachowany i zarazem czytelny jest nagrobek Paula Liebenowa, który jest tuż przed zespołem nagrobków z głazem w "części południowej". Paul Liebenow był lotnikiem z FEA 2 i wg Unsere Luftstreitkräfte 1914-18 urodził się 1 marca 1898 roku w Grünwald i zmarł z powodu choroby 11 października 1918 w Pile. Zgadza się to z napisami na nagrobku i potwierdza to też verlustlista Deutsche Verlustlisten Pr. 1332 z 4 stycznia 1919 roku (cytuję razem z inną osobą wymienioną z FEA 2, bo być może również została pochowana w Ehrenfriedhof):

Fliger-Ersatz-Abteilung Nr. 2.
S c h m i e d e l , Robert (1. Komp.) - 8. 2. 88 Berlin - † infolge Krankheit 17. 10. 18.
L i e b e n o w , Paul (2. Komp) - 1. 3. 98 Grünwald, Neustettin - † infolge Krankheit 11. 10. 18.

Mała uwaga: oba dokumenty jako miejsce urodzenia Paula Liebenowa podają Grünwald koło dzisiejszego Szczecinka, ale na niemieckich mapach Pomorza nie ma takiej miejscowości, lecz jest tylko Grünewald, dziś wieś Mieszałki, ok. 55 km na północ od Borne Sulinowo.



I na marginesie: dla porównania pod tym linkiem są zdjęcia cmentarza wykonane przez użytkowników Tom i Sturmgewehr w 2008 roku, zaś tutaj są zdjęcia Tadeusza Hieronima Rzepki na portalu fotopolska.eu z kwietnia br. Widać, że niektóre nagrobki "powędrowały" w inne miejsca.

Podsumowując, cmentarz wojenny jest strasznie zaniedbany. Liczba żołnierzy pochowanych na cmentarzu jest nieznana. Nagrobki nieliczne, typu: pulpitowe, stojące i z kamienia. Układ nagrobków (innych niż kamienne) prawdopodobnie zmieniony i przypadkowy, z tego wiele z nich pod ziemią/ściółką. Cmentarz nieco zaśmiecony, nieogrodzony a granice zatarte. Zgodzę się z wojtaq, że temu miejscu trzeba przywrócić pamięć i w miarę możliwości ocalić tyle ile się da.

W dokumentacji żołnierzy pochowanych w Ehrenfriedhof pomóc może monografia Hansa von Selle "Das 6. Westpreussische Infanterie-Regiment Nr. 149 im Weltkriege. Namensverzeichnis und Gesamtverlustliste nach amtlichen Kriegstagebüchern und Berichten von Mitkämpfern" z 1929 roku. Zawiera ona listę poległych żołnierzy z 149 pułku piechoty (ale nie wiem czy też i lokalizację pochówku) a dostępna jest w Muzeum Okręgowym oraz w toruńskiej bibliotece uniwersyteckiej. Pomocna może być też lista strat wojsk Kajzera: do przeglądania przez Wielkopolską Bibliotekę Cyfrową (do 6 grudnia 1916 roku lista poległych uporządkowana wg jednostek wojskowych, od 7 grudnia 1916 do 26 listopada 1918 roku tylko nazwiskami alfabetycznie, potem od 27 listopada 1918 do 20 maja 1919 roku ponownie wg jednostek) lub do przeszukiwania przez bazę Verlustlisten 1. Weltkrieg (wprowadzenie do wyszukiwarki) na genealogy.net

Przy okazji, pytanie do Was, nie tylko w kontekście Ehrenfriedhof: jakie znacie sposoby na odczytanie niezbyt czytelnych napisów wyrytych na płycie nagrobnej? Znane mi: biały piasek na poziomych płytach a na pionowych - zimą śnieg, poza zimą wilgotny biały piasek.

[mania]

Witajcie. Postaram się wkleić zdjęcia z Ehrenfriedhof z listopada 2010. Są makabryczne, ale oddają to, co się tam dzieje. Wiem, że jakiś radny obiecywał się tym zająć, ale jak widać wciąż nic...?

[MaksLen]

Ten "jakiś radny" jest dziś kandydatem partii rządzącej do Parlamentu :-)

[Krzysztof Ju]

Dzięki mania. Z rozkopanym grobem była akcja cztery lata temu i niedawno czytając o tym, nie mogłem zlokalizować, gdzie znajdował się rozkopany grób. Teraz, widząc głazopomnik jako punkt odniesienia, już wiem.

W sprawie opieki nad cmentarzem na pewno nie zrobiono wszystkiego co można, pretensje do kogoś w niczym nie pomogą i najwięcej zależy od nas samych. Aktualnie trwają przymiarki do dokumentacji i sposobów na upamiętnienie oraz uporządkowanie cmentarza. Jak sprawa ruszy - damy znać.

Przy okazji, jeśli ktoś posiada własne zdjęcia ze cmentarza wojennego, które pozwolą nam porównać aktualny wygląd cmentarza i stan nagrobków z latami poprzednimi, bardzo prosimy o podsyłanie zdjęć na adres redakcja@dawna.pila.pl lub też wgrać przez foto.dawna.pila.pl w dobrej jakości w tym wątku.

[pitersen]

A co Wy na to żebyśmy się zebrali/skrzyknęli i ogarnęli ten cmentarz?

[Krzysztof Ju]

Pracujemy nad tym i jesteśmy w trakcie konsultacji z odpowiednimi służbami oraz uzyskiwania zgody od miasta na prace w terenie. Będziemy informować o kolejnych etapach.

[MaksLen]

Super! Jestem chętny do pomocy!

[Matey#24]

Ja tak samo.

[pitersen]

Pracujemy nad tym i jesteśmy w trakcie konsultacji z odpowiednimi służbami oraz uzyskiwania zgody od miasta na prace w terenie. Będziemy informować o kolejnych etapach.

To trzeba mieć zgodę miasta na posprzątanie grobów?
Komu pasuje czwartek 3.09. powiedzmy o 14-stej? Weźcie jakieś worki na śmieci, grabie itp.

[Krzysztof Ju]

Teren cmentarza jest własnością gminy, dlatego z szacunku dla prawa własności i z chęci zainteresowania tematem włodarzy i urzędników naszego miasta, wystosowana została prośba o zgodę na prace w terenie. Prawdopodobnie bez problemu takowej udzielą, ale chcemy być w porządku, zrobić to profesjonalnie i włączyć w projekt dokumentacji cmentarza wszystkich zainteresowanych.

Bardzo proszę nie robić spontanicznej i samowolnej akcji, bo tutaj nie chodzi tylko o posprzątanie terenu, lecz dokładne udokumentowanie cmentarza i zabezpieczenie go. Obejmuje to nie tylko spis osób pochowanych wg zachowanych nagrobków lub dokumentów, ale także m.in. staranne przebadanie terenu i inwentaryzacja roślinności. Do dziś zachowała się część roślinności typowej dla tego cmentarza i np. pracując grabiami, wycinając lub karczując krzewy możesz to zamazać i niejako zniszczyć oryginalne pozostałości po cmentarzu.

Osoby chętnie do pomocy przy dokumentacji proszę o zgłaszanie się w tym wątku - odezwiemy się przez wiadomość prywatną lub maila.

[MaksLen]

Halo, halo, godz. 14 to jest czas w którym większość ludzi pracuje, np. ja. Jeśli już coś robić to w dzień wolny od pracy lub po południu. Poza tym wydaje mi się że należałoby uzyskać zgodę właściciela tj. Gminy lub co najmniej powiadomić że chce się na tym terenie coś robić. Zróbmy to z głową i sensem. Najpierw należałoby pomyśleć co jest do zrobienia. Grabienie liści w lesistym terenie nie jest sensowne.

[Matey#24]

Dokładnie, żadna 14.00, czy 15, tylko rozsądna godzina po południu, najlepiej w dzień wolny by wszyscy zainteresowani mogli dotrzeć i pomóc.

[Krzysztof Ju]

Bardzo proszę o kontakt osobę lub osoby, które parę dni temu rozkopały kilka nagrobków na niemieckim cmentarzu wojennym. Gwarantuję anonimowość i zależy mi na informacjach z tych prac.



I ponownie bardzo proszę o niedokonywanie spontanicznych i samowolnych akcji na cmentarzu, bo takie działania, choć pewnie niechcący i w dobrej wierze, deformują historię miejsca zacierając pozornie nieistotne szczegóły zamiast ją rozjaśniać i przybliżać każdemu kto ceni wartość przeszłości.

[Krzysztof Ju]

Niedawno rozpoczęliśmy prace na niemieckim cmentarzu wojskowym Ehrenfriedhof. Wyznaczyliśmy orientacyjne granice cmentarza (południową i wschodnią dokładniej - co 10 metrów) i od południowo-wschodniego narożnika cmentarza zbadaliśmy pierwszy kwadrat o wymiarach 10 na 10 metrów. Poza widocznymi w terenie dwoma tablicami nagrobnymi odkryliśmy po przekłuciu terenu kilka jam grobowych i przykryte ściółką: tablicę nagrobną, postument nagrobka i pozostałości ogrodzenia. Dokumentacja cmentarza ruszy pełną parą w listopadzie.

[MaksLen]

Byłem tam 1 listopada i zauważyłem że w terenie zostały wbite (co najmniej) 2 słupki pomalowane różową farbą. Czy to wasza robota czy tez oznaczenia innego rodzaju (np. OP) ?

[Krzysztof Ju]

Kołki pomalowane na pomarańczowo są nasze. Przecinające leśną ścieżkę wyznaczają dłuższą i wschodnią granicę cmentarza. Idące za głazopomnikami - krótszą i południową granicę. Granice są orientacyjne. Zdjęcia damy później, bo po konsultacjach z archeologiem i pierwszych pracach w terenie pewne rzeczy są do skorygowania.

[MaksLen]

Super, cieszę się że tak to postępuje. Bardzo chętnie służę pomocą gdyby była potrzebna.

[Matey#24]

Zgłaszałem się do pomocy przy ogarnianiu cmentarza, ale widzę, że prace już się zaczęły. Czemu nikt nikogo nie informuje? ;)

[Krzysztof Ju]

Na razie mamy komplet ludzi, ale jak będą problemy z mobilizacją lub wyjdzie "w praniu", że przydałoby się więcej do pomocy to kontakty do Was i innych chętnych posiadamy, więc bez obaw, pamiętamy i damy znać :)

[wojtaq]

(...) Z nagrobków widocznych na zewnątrz najlepiej zachowany i zarazem czytelny jest nagrobek Paula Liebenowa, który jest tuż przed zespołem nagrobków z głazem w "części południowej". Paul Liebenow był lotnikiem z FEA 2 i (...) urodził się 1 marca 1898 roku w Grünwald i zmarł z powodu choroby 11 października 1918 w Pile. Zgadza się to z napisami na nagrobku i potwierdza to też Verlustlista z 4 stycznia 1919 roku.
(...)
Mała uwaga: oba dokumenty jako miejsce urodzenia Paula Liebenowa podają Grünwald koło dzisiejszego Szczecinka, ale na niemieckich mapach Pomorza nie ma takiej miejscowości, lecz jest tylko Grünewald, dziś wieś ok. 55 km na północ od Borne Sulinowo.
(...)
Przy okazji, pytanie do Was, nie tylko w kontekście Ehrenfriedhof: jakie znacie sposoby na odczytanie niezbyt czytelnych napisów wyrytych na płycie nagrobnej? Znane mi: biały piasek na poziomych płytach a na pionowych - zimą śnieg, poza zimą wilgotny biały piasek.

W rzeczy samej dociekania Krzysztofa są jak zwykle precyzyjne i oparte na źródłach! Zainteresowani mogą bliżej zapoznać się ze wsią, gdyż byli niemieccy mieszkańcy Kreis Neustettin czyli powiatu szczecineckiego posiadają interesującą stronę internetową:
http://www.neustettin.de/Gruenewald-Alt.html
Natomiast w przedwojennych informacjach statystycznych o miejscowości Grünewald/Neustettin można znaleźć zapis potwierdzający zamieszkanie rodziny Liebenow, jak również stosowanie drugiej nazwy wsi tj. Grünwald. Takie lapsusy zdarzają się również dzisiaj, kiedy lokalna społeczność zachowała własne brzmienie miejscowości, które w różnym stopniu może prezentować odstępstwo od oficjalnego nazewnictwa.
http://en.gruenewald.kreis-neustettin.de/

Wracając do inwentaryzacji Ehrenfriedhof to z wielkim szacunkiem należy podkreślić dotychczasową pracę, jakie podjęli się nasi koledzy. Obecnie lokalizacja wbitych kołków nie sprawia większych trudności, lecz samo ich umiejscowienie zgodnie z posiadaną dokumentacją było tytanicznym przedsięwzięciem. Dzięki temu możemy bez problemu wejść na teren i kontynuować rozpoczęte prace!



Ze względu na bliskie sąsiedztwo całego kompleksu jestem tam częstym spacerowiczem i za każdym razem zabieram ze sobą szpikulec, żeby choć trochę 'poprzekłuwać' teren i zrobić notatki lub zdjęcia. Szkoda, że choroba Macieja wytrąciła nas z początkowego impetu, ale i tak przedsięwzięcie jest rozpisane na cała lata. Jeśli tylko mógłbym wprowadzić uzupełnienie do wykonanych robót, to warto poszerzyć już oznaczony obszar o m/w 2 metry na każdym boku, kompensując tym samym możliwe rozbieżności w stosunku do stanu faktycznego. Warto pomyśleć o dodatkowym oznakowaniu każdego ze szczytów czworoboku oraz zaznaczeniu dokładnych odcinków o długości 10 metrów. W terenie widać, że paliki wbijane były z zachowaniem tej miary, lecz nie w każdym przypadku. Po uporządkowaniu mielibyśmy wyraźną siatkę z elementów 10x10 metrów, co znakomicie ułatwi inwentaryzację! Trzeba też będzie wynegocjować z właścicielem terenu usunięcie z inwentaryzowanej powierzchni wszystkich dzikich zakrzaczeń i połamanych konarów. Tym samym wzrośnie czytelność miejsca robót i nie będziemy musieli przedzierać się przez krzaczory.

[J23]

Tak obszar cmentarza bohaterów mamy już w całości wytyczony a kołki powbijane. Za ostatnim podejściem wyznaczyliśmy dwa brakujące boki, co nie obyło się niestety bez niespodzianki, która nam obu znacznie podniosła ciśnienie. Kołki są powbijane na wszystkich bokach w odległości 10 m jeden od drugiego, tak aby można było później łatwiej wyznaczyć poszczególne "kwadraty" do szczegółowego przeszukania. Jest jedno odstępstwo od tej normy z tego względu, że miejsce wbicia kołka wypadało akurat pośrodku ścieżki. Miejsce jest oznaczone więc łatwo je znajdziemy.
Oczywiście są możliwe odchylenia o 0,5 do nawet 1 m, ale nie sposób we dwóch bez pomocy gpsa i przedzierając się przez krzaczory wyznaczyć równo linii na długości ponad 120 m!
Oczywiście zgadzam się, że trzeba będzie zbadać również obszar od powiedzmy 1-2 m od granicy cmentarza. Myślę, że spróbujemy posiłkować się tutaj wykrywaczem, żeby spróbować odnaleźć fragmenty ogrodzenia cmentarza, na które natrafiliśmy już przy sprawdzaniu pierwszego kwadratu. Odkrycie fragmentów słupków ogrodzeniowych pozwoliłoby nam na bardzo precyzyjne wyznaczenie granicy cmentarza.