Referat "Zachód" był komórką organizacyjną Wydziału IIa Wywiadowczego w Oddziale II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. Wspomniany wydział miał za zadanie m.in. organizować wywiad ofensywny wobec państw sąsiadujących z Polską, prowadzić kontrwywiad, a także zwalczać dywersję obcą i wpływy komunistyczne w wojsku. Sam Referat "Zachód" ukierunkowany był na dane i operacje dotyczące Rzeszy Niemieckiej. Kwestie merytoryczno-organizacyjne rozrysowuje Ulatowski w rozdziale pierwszym ww. pracy oraz Regina Czarnecka w artykule Oddział II Sztabu Głównego (Generalnego) w latach 1921-1939. Zarys organizacyjny i przegląd zawartości inwentarza w "Biuletynie Wojskowej Służby Archiwalnej", nr 28, 2006. Uzupełnia informacją, że "Referat „Zachód”, podobnie jak Referat „Wschód”, działał w oparciu o placówki wywiadowcze rozlokowane na terenie przedstawicielstw dyplomatycznych i handlowych, głównie na terytorium Niemiec oraz państw z nimi sąsiadujących. CAW, Oddz. II Szt. Gł. (Szt.Gen.), sygn. I.303.4.108, Zadania referatów „Wschód” i „Zachód”."Łukasz Ulatotowski, [i]Berlińska placówka wywiadowcza...[/i], 2016, s. 40-42, 44 pisze:W dniu 1 stycznia 1933 r. sieć możliwości Referatu „Zachód” obejmowała placówki: (...) „Graff” w Konsulacie w Pile (Schneidemühl) (porucznik rez. Kazimierz Rudzki* „ma za zadanie obserwowanie życia organizacji cyw[ilno]-wojskowych w rejonie jej miejsca postoju i rozpracowywanie zadań z dziedziny kontrwywiadowczo-ofensywnej”; (...)
W dniu 1 stycznia 1934 r. Referat „Zachód” dysponował placówkami: (...) „Graff” w Konsulacie w Pile (Schneidemühl) z siedzibą w Warszawie (attaché konsulatu (porucznik rez.) Kazimierz Rudzki)** „przepracowuje zagadnienia rozwoju życia org[anizacji] cyw[ilno]-wojsk[owych] w rejonie Schneidemühl i problem osłony mob. niem[ieckiej] w tym rejonie za pomocą tych organizacji”. (...)
Z dniem 1 kwietnia 1934 r. „Zachód” dysponował w Niemczech trzema placówkami: „Graff” (z siedzibą w Warszawie), „Müller” i „DWZ” (...).
* Wojciech Skóra, Służba konsularna Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry i działalność, Toruń 2006, s. 772.
** [Adam Świtkowski]: Odprawa z kierownikiem placówki „Graff” w dn. 31 maja 1933 r., [Warszawa], [1933] [dokument nie ma numeru kancelaryjnego].
Wspomniany pod koniec cytatu por. Grela został wycofany do Polski przed wybuchem wojny, w Warszawie zameldował się 29 sierpnia 1939 r. o czym wspomina Łukasz Ulatowski w innej swojej publikacji: Polski wywiad wojskowy w 1939 roku. Struktura organizacyjna, składy osobowe, personel, budżet, mob., 2013, s. 93. Znajduje się w niej też wzmianka (s. 196), że major dypl. st. sp. Stanisław Próchnicki, do czasu samobójstwa w 1933 roku, był pośrednikiem w korespondencji Referatu "Zachód" z placówką "Graff" w Pile. Major był oskarżany o przemyt narkotyków i podejrzewany o pracę dla sowieckiego wywiadu.Wojciech Skóra, [i]Organizacja i główne kierunki działalności Ekspozytury nr 3 ...[/i], Bydgoszcz 2015, s. 109-110 pisze:Z polskim konsulem generalnym w Szczecinie, Heliodorem Sztarkiem, łączyły Żychonia [szefa Ekspozytury nr 3 w Bydgoszczy] nie tylko przyjacielskie więzy, ale i zlecanie różnych opracowań (szczególnie dotyczących ważnego zespołu portowego Szczecin-Świnoujście). To samo dotyczyło kierownika konsulatu w Pile*. Mimo to pod koniec 1934 roku Żychoń planował ponowne założenie posterunków oficerskich w Szczecinie i Pile, opierających się o tamtejsze konsulaty polskie. Bieg wydarzeń zweryfikował te plany. W drugiej połowie lat trzydziestych na obszarze przydzielonym dotychczas ekspozyturze bydgoskiej Referat „Zachód” Oddziału II rozpoczął rozbudowę placówek wywiadu głębokiego. Było to zapewne pochodną ogólnego wzmocnienia działań na kierunku niemieckim, spowodowanego rozpoczętą wówczas forsowną rozbudową Wehrmachtu. Eksponentów (rezydentów) wywiadu strategicznego lokowano – tradycyjnie – w konsulatach polskich, fikcyjnie zatrudniając ich w MSZ. (...) Od lipca 1939 roku ekspozyturze podporządkowane zostały nowo utworzone placówki wywiadowcze przy polskich placówkach konsularnych w Kwidzynie i Pile (por. Zygmunt Grela)**. Placówki te uzupełniały i dublowały prace krajowych posterunków oficerskich ekspozytury, ale też i częściowo ją wyręczały z głębokich oddziaływań.
* W 1936 r. Żychoń zameldował zwierzchnikom, że zrezygnował z uruchomienia w Pile posterunku oficerskiego, ponieważ „osobisty kontakt z tamtejszym konsulem RP, dr. [Tadeuszem] Drobniakiem zastępuje mi w zupełności placówkę. Poza tym korzyścią z tego rozwiązania jest pewna oszczędność w budżecie” (CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.2214, Sprawozdanie z działalności Ekspozytury nr 3 w roku 1935/36).
** Ł. Ulatowski, Polski wywiad wojskowy w 1939 roku. Struktura organizacyjna, składy osobowe, personel, budżet, mob., Warszawa 2013, s. 93.
Wojciech Skóra, [i]Organizacja i główne kierunki działalności Ekspozytury nr 3...[/i], Bydgoszcz 2015, s. 105-106 pisze:Początkowo zadaniem PO 2 była penetracja wschodnich obszarów drugiego okręgu wojskowego Niemiec (Wehrkreis II), czyli terenu obecnego Pomorza Zachodniego. Do jego zadań należało też rozpracowanie baz morskich w Świnoujściu i Kilonii*. Siedziba w pierwszych latach mieściła się Chojnicach (...). Było to uzasadnione, ponieważ przez to miasto przebiegały kluczowe połączenia drogowe i kolejowe łączące Prusy Wschodnie z resztą Niemiec. Pozwalało to na ewidencjonowanie transportów i prowadzenie akcji „wózek”. (...)
PO 3 w Bydgoszczy, potem w Grudziądzu był kontynuacją posterunku ulokowanego pierwotnie w Bydgoszczy. Przed wojną jego siedziba została przeniesiona do Leszna. (...) Oficerowie posterunku działali w dwóch kierunkach: na Prusy Wschodnie i Pomorze Zachodnie. Prowadzono tam wywiad i kontrwywiad ofensywny. Jego prace w pewnym sensie uzupełniały działania pozostałych PO. Z powodu tak dużego obszaru – pokrywającego się z terenem działań całej ekspozytury – utrzymywano informatorów w miejscowościach odległych niejednokrotnie o setki kilometrów, zaś oficerowie większą część czasu spędzali w podróżach służbowych. Przykładowo, wiosną 1931 roku konfidenci PO 3 działali w Berlinie, Gdańsku, Wąbrzeźnie, Włocławku, Toruniu i Olsztynie. Dopiero w połowie dekady obszar ograniczono do terenów Prus Wschodnich (obszar na zachód od linii Nidzica-Piława) i Pomorza Zachodniego (na wschód od łuku Wałcz-Szczecinek-Bytów)**.
* Przydział terenów określano precyzyjnie. Przykładowo, w latach 1930-1933 PO 2 operował na obszarze wytyczonym od północy linią brzegową Morza Bałtyckiego, zaś od zachodu i południa linią Odry, Warty i Noteci (włącznie ze Szczecinem). Od wschodu zamykała ten teren granica polsko-niemiecka. Powiaty pilski (Schneidemühl), notecki (Netze), gorzowski (Landsberg) i Strzelce Krajeńskie (Friedberg), były terenem wspólnym dla PO 2 i PO 6 w Poznaniu.
** W kwietniu 1931 r. PO 3 w Bydgoszczy dysponował tylko 2 agentami, ale aż 6 konfidentami (CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.6293, Raport organizacyjny PO 3 ekspozytury bydgoskiej za kwiecień 1931 r.).
Wojciech Skóra, [i]Organizacja i główne kierunki działalności Ekspozytury nr 3...[/i], Bydgoszcz 2015, s. 107-109 pisze:Kierownicy [poznańskiego PO 6] mieli penetrować wywiadowczo prowincje pruskie Brandenburgia, Pomorze i Marchia Graniczna Poznań – Prusy Zachodnie (był to obszar wyznaczony linią Złotów-Szczecin-Berlin-Wolsztyn). (...) na jego potrzeby pracowało ośmiu agentów i pięciu konfidentów (aż trzech w granicznym Zbąszynie, gdzie tradycyjnie odbywały się polsko-niemieckie wymiany aresztowanych szpiegów)*. Część z nich na stałe uczestniczyła w akcji „wózek”. Kontrolowali korespondencję z Berlina do Prus Wschodnich przechodzącą przez Zbąszyń.
Przez pięć lat ekspozytura prowadziła bliską współpracę ze Strażą Graniczną, wykorzystując jej oficerów informacyjnych w Ciechanowie, Bydgoszczy i Poznaniu jako kierowników placówek wywiadowczych. Tworzyli oni trzy odrębne agendy ujmowane zbiorczym określeniem „PO 7” (7/I – Ciechanów; 7/II – Bydgoszcz; 7/III – Poznań). Prace wywiadowcze prowadzono na obszarze okręgów przydzielonych przez straż oraz w pasie 30 km w głąb Niemiec od granicy. (...) W 1935 roku (...) zlikwidowano te placówki.
(...) w 1933 roku, który był przełomowy w dziejach Rzeszy i stosunkach polsko-niemieckich, Żychoń [szef Ekspozytury nr 3 w Bydgoszczy] nie był zadowolony z pracy podległych posterunków. W sprawozdaniu dla Wydziału Wywiadowczego Oddziału II chwalił wybrane posterunki, ale tylko za pojedyncze osiągnięcia. (...) Kolejnictwo niemieckie zostało dobrze opracowane przez posterunki w Grudziądzu (PO 3) i Poznaniu (PO 6). (...) Ogólny ton sprawozdania był jednak minorowy. Znajdujemy tam jednoznaczne stwierdzenia: „O zagadnieniach mobilizacji i osłony nie wiemy w dalszym ciągu nic. [...] W dziedzinie przemysłu wojennego nie było w dalszym ciągu prawie nic zrobione. [...] Organizacja wywiadu obcego na przedpolu ekspozytury [w Bydgoszczy] nie została rozpoznana zupełnie w stosunku do początku 1933 roku. Żadne z ogniw tej potężnej organizacji nie zostało rozcięte. Zarówno dyslokacja, jak i obsada personalna, zakres pracy, środki techniczne i metoda pracy organów wojskowego wywiadu – nie zostały rozszyfrowane”**.
Uzupełnieniem działań PO była współpraca z placówkami polskiego MSZ na terenie Rzeszy. Druga Rzeczpospolita miała wyjątkowo gęstą sieć konsularną w tym kraju, co było efektem przywilejów zawartych w traktacie wersalskim***. Na obszarze działań ekspozytury działało aż siedem zawodowych konsulatów (w Królewcu, Olsztynie, Kwidzynie, Ełku, Szczecinie, Pile i Berlinie). (...). Niemal rutynowo poprzez Sztab Główny do ekspozytury trafiały odpisy raportów prasowych, politycznych, gospodarczych (i innych) pisanych przez urzędników konsularnych. Ale form współpracy było więcej, zwłaszcza w pierwszych latach działalności ekspozytury.
* CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.5968, Raport organizacyjny PO 6 w Poznaniu z 1 VII 1930 r.
** CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.2214, Uwagi do sprawozdania z planu pracy dla PO Ekspozytury nr 3 w Bydgoszczy za rok 1933 z 15 II 1934 r.
*** Więcej: W. Skóra, Służba konsularna Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry i działalność, Toruń 2006, s. 69-70. W tejże pracy szerzej omówiono współpracę Oddziału II ze służbą konsularną (ibidem, s. 733-842).
Wojciech Skóra, [i]Organizacja i główne kierunki działalności Ekspozytury nr 3...[/i], Bydgoszcz 2015, s. 111-115 pisze:Dość często ekspozytura otrzymywała polecenia zdobycia określonych informacji poza planem [rocznym]. Pochodziły one głównie z Wydziału Studiów Oddziału II, który gromadził bazę informacji dla planowania działań bojowych przez Sztab Główny. Nie należały też do wyjątków bezpośrednie „zamówienia wywiadowcze” od inspektorów armii. (...) Centrala ekspozytury rozdzielała wówczas zadania poszczególnym PO, by po zebraniu informacji napisać zamówione opracowania. Przykładem jest prośba gen. dywizji Osińskiego z grudnia 1930 roku. Dotyczyła ona zebrania „jak najszybciej” danych dotyczących niemieckich powiatów przygranicznych od Lęborka do Międzyrzecza. Zamówione opracowanie miało zawierać liczbę ludności i koni, stan dróg, liczbę samochodów i traktorów, opis sieci łączności, charakterystykę wybitnych osobistości i ich stosunek do Polski, zestawienie organizacji cywilno-wojskowych, wykaz dużych majątków ziemskich i stosunek ich właścicieli do Polski. Pożądane były zdjęcia terenów i plany miast*.
(...) Zadania ofensywne docierające do kierowników PO obejmowały trzy główne grupy tematyczne: wojskową, polityczną i ekonomiczną. Naczelnym zadaniem PO było zbieranie wiadomości o niemieckich siłach zbrojnych**. (...) Za najważniejsze uznał [Żychoń po dojściu Hitlera do władzy w 1933 r.] rozpracowanie możliwości mobilizacyjnych przeciwnika. Było to istotne również na niskim, prowincjonalnym poziomie, gdyż praktycznie każdy urząd niemiecki miał do wykonania określone zadania z tego zakresu. Zalecał obserwować wszelkie przejawy reorganizacji i rozbudowy Reichswehry, a także przejawy utajnionego szkolenia rezerw. Większy nacisk położono na zdobycie planów fortyfikacji oraz infrastruktury transportowej i komunikacyjnej. W instrukcji dla PO 2 w Chojnicach czytamy: „W dziedzinie opisowej należy starać się przede wszystkim o uzyskanie oryginalnych planów dworców większych węzłów kolejowych, a przede wszystkim Kreuz [Krzyż], Stolp [Słupsk], Leba [Łeba], Bütow [Bytów], Lauenburg [Lębork], Neustettin [Szczecinek], Hammerstein [Czarne] powiat Schlochau [Człuchów], Dt. Krone [Wałcz], Schlochau [Człuchów], Schneidemühl [Piła], Schwerin [prawdopodobnie Schwerin an der Warthe – Skwierzyna], Meseritz [Międzyrzecz], Züllichau [Sulechów] oraz graficznych wykresów kolejowych, przy fotografowaniu których robić oddzielne zdjęcia marginesu, wykazującego urządzenia stacyjne. Jako zadanie równorzędne stawiam zadanie poszukiwania wykresów i planów sieci telefonicznej oraz telegraficznej (ze źródeł pocztowych). Ponadto dążyć do uzyskania dokładnych danych o ważnych obiektach, jak elektrownie, śluzy wodne itp.”***.
W zakresie zadań politycznych kierownicy posterunków oficerskich mieli obowiązek dostarczać informacji o partiach, ich sile, programach i stosunku do spraw polskich (od 1933 roku dotyczyło to NSDAP i partii konspiracyjnych). Ważne było rozeznanie w subwencjach otrzymywanych od rządu niemieckiego, kapitału prywatnego i zagranicznego. Szczególną uwagę zalecano zwracać na ruch robotniczy, nastroje wśród tej grupy zawodowej, przebieg strajków. Po Machtübernahme, gdy prasa niemiecka przestała odzwierciedlać nastroje społeczne, na plan pierwszy wysunęło się badanie nastrojów społecznych i stosunku do władz nazistowskich. Do spraw politycznych zaliczano również kwestie związane z mniejszościami narodowymi w Niemczech. Zalecano obserwować ich stosunek do państwa oraz rolę odgrywaną w społecznościach lokalnych. Należało odnotowywać przejawy dyskryminacji Polaków, na przykład w zakresie szkolnictwa, w celu późniejszego wykorzystania na arenie międzynarodowej lub umotywowania retorsji w Polsce. Oficerom zalecano też obserwować nastroje wśród polskiej mniejszości na pograniczu.
W odniesieniu do spraw gospodarczych od oficerów ekspozytury oczekiwano raportów o sytuacji materialnej poszczególnych warstw ludności. Obowiązkiem kierowników posterunków było też zbieranie danych statystycznych w bardzo szerokim zakresie. Nie chodziło o przytaczanie liczb zawartych w oficjalnych zestawieniach. Zadania polegały na skonfrontowaniu obficie ukazujących się w Niemczech danych statystycznych z obserwacjami agentów. Oczekiwano na informacje dotyczące rolnictwa (pogłowie zwierząt, „ze specjalnym uwzględnieniem koni”), przemysłu hutniczego (produkcja roczna, liczba zatrudnionych robotników, sylwetki właścicieli), fabryk broni, samochodów, samolotów i gazów trujących. Szczególną uwagę należało poświęcać liniom komunikacyjnym i transportowym. Ekspozytura oczekiwała na wiadomości o sieciach telefonicznych, telegraficznych i stacjach łączności bezprzewodowej. W zakresie dróg należało gromadzić informacje o rozbudowie sieci, ich stanie technicznym, tunelach, mostach i wiaduktach (przepustowość i nośność). To samo dotyczyło kolei. Liczyły się wszelkie wiadomości geograficzne, które mogły umożliwić sparaliżowanie tej dziedziny w przypadku konfliktu zbrojnego.
(...)
Inspektorzy armii zlecali ekspozyturze zadania związane z tzw. osłoną. Pod tym pojęciem rozumiano działania umożliwiające na początku kampanii przeprowadzenie własnej mobilizacji i koncentracji. Operacje osłonowe obejmowały przeszkadzanie w rozpoznaniu własnych sił przez przeciwnika oraz opóźnianie przemieszczania się wrogich wojsk****. Wymagało to rzetelnej wiedzy o pasie przygranicznym potencjalnego przeciwnika, a także o jego możliwościach rozpoznawczych. (...) Każdemu PO przydzielono inny odcinek granicy. Oficerowie byli zobowiązani dostarczać nowe raporty osłonowe co kwartał (...). Na bazie dokładnych map tego odcinka w skali 1:300000 (1 cm = 3 km) tworzono cztery kalki techniczne, na które nanoszono informacje ważne dla osłony. Dane te zdobywali agenci PO. Kalka pierwsza zawierała rozmieszczenie organizacji niemieckich cywilno-wojskowych, ich siedziby, punkty zbiórek, miejsca spędu koni i wozów oraz obwody formujące bataliony i pułki. Druga zawierała dane o rozmieszczeniu składnic broni i ekwipunku, a także ich zawartości. Nanoszono tam wieże obserwacyjne, umocnienia, nowe koszary, strzelnice, samochody i pociągi pancerne oraz gołębniki. Trzecia zawierała wiadomości o liniach kolejowych, drogach, mostach, śluzach, kanałach, lotniskach i radiostacjach. Na kalkę czwartą oficerowie nanosili aktualną sieć telefoniczną i stacje węzłowe (uwzględniając w miarę możliwości liczbę przewodów)*****. Poza kalkami raporty osłonowe zawierały obszerną część opisową, w której zestawiano dane stanowiące podstawę do części kartograficznej******.
Wyniki prac ekspozytura przesyłała szefowi Oddziału II w postaci opracowań miesięcznych, do których dołączano zdobyte materiały (oryginały i fotokopie). Niektóre z tych raportów zawierały setki (a nawet tysiące) zdjęć dokumentów niemieckich. Informacje, które Żychoń uznał za szczególnie wartościowe i pilne, przekazywano natychmiast do Warszawy.
Zróżnicowanie zdobytych materiałów było znaczne. Wśród efektów pracy ekspozytury bydgoskiej w 1935 roku (...) Zdobyto 2 oryginalne dokumenty związane z fortyfikacjami niemieckimi i złożono w tej sprawie 12 meldunków (zawierających 87 fotografii i 108 fotokopii planów). Pozwoliło to na ustalenie 1208 schronów*******. Zdecydowana większość zdobytych dokumentów pochodziła z akcji „wózek”, omówionej w dalszej części opracowania.
* CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.3423, Pismo inspektora armii gen. dyw. Osińskiego do Ekspozytury nr 3 z 6 XII 1930 r. Efektem tej „prośby” było 14 opracowań poświęconych poszczególnym powiatom. Sporządziły je posterunki oficerskie, na których terenie wywiadowczym leżały odnośne powiaty.
** Po 1935 r. za zdecydowanie najważniejszą uważano pierwszą grupę. Przed utworzeniem Wehrmachtu struktura, dyslokacja i możliwości Reichswehry były dobrze znane dzięki oficjalnym wydawnictwom niemieckim. Skupiano się wówczas na ukrytej części sił zbrojnych, jaką były organizacje cywilno-wojskowe (np. Stahlhelm).
*** CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.6133, Plan i wytyczne pracy dla PO Ekspozytury nr 3 na 1933 r. z 4 II 1933 r.
**** T. Kośmider, Planowanie wojenne w Polsce w latach 1921-1926, Toruń 2001, s. 120.
***** APG, KGRPG, sygn. 1690, Instrukcja organizacyjna Ekspozytury nr 3 Oddziału II w Bydgoszczy dla podległych PO z 11 V 1929 r.
****** Założenia te przedstawiono w: W. Skóra, Placówki wywiadu polskiego w Chojnicach. Przyczynek do dziejów Pomorza Zachodniego i Nadwiślańskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, Poznań 2011, s. 150-152.
******* CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.2214, Załącznik do sprawozdania Ekspozytury nr 3 za 1935 r.
Wojciech Skóra, [i]Organizacja i główne kierunki działalności Ekspozytury nr 3...[/i], Bydgoszcz 2015, s. 121, 128, 141-142 pisze:Rok po wejściu w życie ustawy o powszechnej służbie wojskowej w Niemczech [16 marca 1935 r.] ekspozytura przystąpiła do budowy sieci rezydentów-obserwatorów w najważniejszych miastach (Olsztyn, Iława, Królewiec, Nidzicy, Szczytno, Elbląg, Kwidzyn, Malbork, Szczecinek, Piła, Kostrzyn, Frankfurt n/Odrą, Szczecin). Ich zadaniem była obserwacja życia wojska i meldowanie o wszystkim, co odbiegało od normalnego trybu funkcjonowania garnizonu. Sieć tych informatorów zbudowano opierając się na wskazówkach konsulatów polskich w Pile i Olsztynie (bazowano na ludności narodowości polskiej).*
(...)
Major Żychoń w przydziale zadań dla posterunków oficerskich polecił rozpracowywać struktury wywiadu i kontrwywiadu niemieckiego (wojskowej Abwehry, Gestapo, policji kryminalnej) na określonych obszarach. Poprzez agentów (choćby podstawionych) należało zbierać informacje o składzie osobowym i metodach pracy. Obserwować należało budynki, w których mieściły się ważniejsze placówki. Kierownik PO 2 w Gdyni badał agendy wywiadu w Szczecinie (Abwehrstelle Stettin i tamtejsze Polizei-Präsidium) oraz Pile**. (...) W ramach prac kontrwywiadowczych oficerowie ekspozytury współpracowali z kilkoma instytucjami krajowymi. W wybranych miastach naczelnicy urzędów pocztowych dostarczali ekspozyturze do wglądu korespondencję nadchodzącą z Niemiec***. Kierownicy PO współdziałali z lokalnymi komendantami policji oraz funkcjonariuszami urzędów celnych i Straży Granicznej.
(...)
Główną próbą rzetelności informacji wywiadowczych jest wojna. W sprawozdaniu mjr. Tadeusza Szumowskiego, szefa Referatu „Zachód” Oddziału II, czytamy, iż rozpoznanie wywiadowcze kierunków niemieckiego uderzenia w 1939 roku było następujące: „na głównym kierunku uderzenia ze Środkowego Śląska na Warszawę zidentyfikowano i zlokalizowano około 90% sił koncentrujących się”; „na kierunku Frankfurt nad Odrą – Poznań trafnie nie stwierdzono żadnej koncentracji”; „na kierunku Pomorze Niemieckie – Toruń rozpoznano 50-60% sił koncentrujących się (...); „w Prusach Wschodnich zidentyfikowano około 80% sił koncentrujących się”; „na Słowacji rozpoznano poniżej 50% sił koncentrujących się (była to domena wpływów „Wschodu”). Podsumowując, Oddział II trafnie rozpoznał 40 wielkich jednostek niemieckich na 54****. Z zestawienia tego wynika, że odcinek pomorski (obok słowackiego), był najgorzej rozpoznany przez polski wywiad. Koncentracja wojsk na wschodnim obszarze Pomorza Zachodniego winna być dostrzeżona przez ekspozyturę bydgoską. (...)
Warto też przytoczyć fragment pracy Aleksandra Woźnego, poświęconej niemieckim przygotowaniom do wojny z Polską w ocenach naczelnych władz wojskowych Drugiej Rzeczypospolitej (...): „Udało mi się też znaleźć dokumenty potwierdzające słabe rozeznanie tego obszaru [Pomorza Zachodniego] przez bydgoską ekspozyturę wywiadu płytkiego, która w części zajęta ofensywnymi działaniami wywiadowczymi w Berlinie, W.M.Gdańsku i na innych terenach Niemiec (wchodząc często w kompetencje wywiadu strategicznego) zaniedbała rozpoznanie niemieckich sił zbrojnych przygotowujących się do agresji na Polskę. Między innymi nie rozpoznała organizacji i koncentracji XIX Kpanc. [korpusu pancernego] gen. Heinza Guderiana, którego dowództwo Referat «Wschód» uporczywie lokował na Morawach. Korpus ten rozbił Armię «Pomorze» w pierwszych dniach wojny”. Wniosek ten wymaga dalszych badań. Jeśli jednak jest właściwy, było to dużym (może najpoważniejszym) błędem ekspozytury*****.
* CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.6203, Raport organizacyjny Ekspozytury nr 3 za lipiec 1936 r.
** CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.6226, Plan pracy wywiadowczej Ekspozytury nr 3 w Bydgoszczy na rok 1937/38.
*** Przykładowo, w Bydgoszczy dokonywano tego przy współpracy z naczelnikiem Aleksandrem Kaźmierczakiem (ps. „Kasmer”) (CAW, Oddział II, sygn. I.303.4.6203, Raport organizacyjny Ekspozytury nr 3 za lipiec 1936 r.).
**** Sprawozdanie mjr. dr. Adama Świtkowskiego „Samodzielny Referat Zachód Oddziału II Sztabu Głównego 18.06.1932-18.03.1939”, Wojskowe Biuro Badań Historycznych, sygn. I/2/47. Jest to opracowanie mjr. Świtkowskiego przedłożone Sądowi Polowemu Dowództwa I Korpusu Pancerno-Motorowego 23 II 1943 r. Tytuł nadano prawdopodobnie dopiero w 1968 r.
***** A. Woźny, Niemieckie przygotowania do wojny z Polską w ocenach polskich naczelnych władz wojskowych w latach 1933-1939, Warszawa 2000, s. 10.
Magazyn TVN24 - tvn24.pl/magazyn-tvn24/ pisze:Mówili, że wożą po Polsce bombę atomową. Tajne pociągi pod specjalnym nadzorem
Kursowały kilka razy w roku między NRD a Związkiem Radzieckim. Ich przejazdy były w najwyższym stopniu chronione i ściśle tajne. Ale informacje o tajemniczych transportach, zatajane przez władze, ludzie przekazywali sobie z ust do ust. Każdy po drodze dodawał coś od siebie. Tak powstały pogłoski, że po Polsce jeżdżą pociągi z ładunkiem atomowym.
Niedziela, 1 czerwca 1986 r., około dziesiątej wieczorem. Na posterunku kolejowym Wielbark Las (Mazury) mimo ciemności połyskuje biała koszula naczelnika stacji. Uwijający się wokół posterunku kolejarze i sokiści są w pełnym umundurowaniu. W okolicy jednopiętrowego kolejowego budynku postawionego w środku lasu kręci się kilku mężczyzn w garniturach i pod krawatami. To funkcjonariusze Służby Bezpieczeństwa – komunistycznej policji politycznej. Na okolicznych drogach, choć ruchu o tej porze praktycznie nie ma, stoją milicyjne nysy, fiaty i polonezy. W samochodach czuwają umundurowani milicjanci.
Dookoła cisza, jak to w nocy w lesie na Mazurach. Pachnie igliwiem i smołą z podkładów. Słychać nawołujące się nocne ptaki i rozkazy wydawane półgłosem przez ludzi.
Około 22:00 kolejową obwodnicą (po kolejarsku nazywanej łącznicą), pozwalającą ominąć położoną w mieście stację Wielbark, przejeżdża spalinowa lokomotywa. Zatrzymuje się koło posterunku i czeka prawie godzinę. Nagle odjeżdża, a kilka minut po niej torami w okolicach posterunku przetacza się dziwny pociąg. Jest w nim pasażerska salonka, są też platformy wiozące wózki wagonowe przystosowane do jazdy po szerokich torach w Związku Radzieckim. Jedzie wreszcie kilka wagonów o kształcie szczelnie zamkniętych, opływowych metalowych pudeł. Niektórzy mieszkańcy okolic Wielbarka zapamiętali je jako "baniaki" albo "termosy".
Służbowe rozkłady jazdy pociągów specjalnych z 1983 i 1986 r. / Źródło: zbiory prywatne Adama Dąbrowskiego
Zaopatrzenie dla enerdowskich atomówek
Tak wyglądał ostatni przejazd przez Polskę pociągu z wypalonym paliwem jądrowym, po którym zachowały się dokumenty przewozowe. Jechał z komunistycznej Niemieckiej Republiki Demokratycznej do zakładów atomowych Majak pod Czelabińskiem w Rosyjskiej SRR, gdzie ładunek miał zostać zutylizowany.
Atomowe pociągi między ZSRR a NRD jeździły przez Polskę w tę i z powrotem dwa-trzy razy do roku przez około 20 lat. Zaopatrywały w radzieckie paliwo elektrownie atomowe Greifswald (uruchomioną w 1973 r.) i Rheinsberg (uruchomioną w 1966 r.). Obie znajdowały się we wschodnich Niemczech, zaledwie kilkadziesiąt kilometrów w linii prostej od Szczecina. Obie wygaszono w 1990 r.
– Regularne kursy pociągów z paliwem jądrowym i korytarz transportowy, którym jeździły, to jak dotąd bardzo słabo opisane wydarzenia z dziejów PRL – mówi nam Adam Dąbrowski z Warmińsko-Mazurskiego Towarzystwa Miłośników Kolei, od lat badający historię tajnych transportów z paliwem jądrowym przez Polskę.
Według ustaleń dr. Zbigniewa Tucholskiego, opublikowanych w książce "Polskie Koleje Państwowe jako środek transportu wojsk Układu Warszawskiego" (2009), w latach zimnej wojny utrzymywano w stałej gotowości dla potrzeb wojska dwa ciągi torów: Terespol – Frankfurt nad Odrą (z pominięciem Warszawy) i Czeremcha – Kostrzyn nad Odrą (również z dala od stolicy). Oba miały służyć do szybkiego i masowego przerzutu wojsk i uzbrojenia ze wschodu na zachód. Przepustowość tych korytarzy kolejowych miała pozwolić na przejechanie przez terytorium PRL maksymalnie 48 pociągów w obie strony w ciągu doby.
Jedzie atom borem, lasem
Oba te kolejowe korytarze nigdy na szczęście nie zostały użyte do masowego przerzutu wojsk i uzbrojenia. Może poza jednym wyjątkiem – gdy na początku lat 90. jednostki Armii Czerwonej stacjonujące w PRL i NRD wracały na zawsze do ojczyzny. W czasach, gdy Polską rządziła tzw. władza ludowa, korytarz Czeremcha – Kostrzyn był regularnie wykorzystywany do prowadzenia transportów, które z różnych względów trzeba było ukryć przed opinią publiczną i satelitami szpiegowskimi.
– Proszę zauważyć, że korytarz ten nie biegnie w linii nawet zbliżonej do prostej – pokazuje na mapie Dąbrowski. – Omija duże miasta takie jak Poznań, Bydgoszcz, Toruń czy Warszawa. Na większości swej długości biegnie przez duże kompleksy leśne, a linie są niezelektryfikowane. W przypadku wojska czy innych transportów specjalnych ma to tę zaletę, że w sąsiedztwie torów nie stoją słupy, które ograniczają szerokość wagonów. Dzięki temu mogły jeździć po nich składy z wagonami z przekroczoną skrajnią.
Nie tylko zresztą z powodu potrzeby zachowania tajemnicy pociągi specjalne jeździły korytarzem Czeremcha – Kostrzyn. Trasa ta, zwana w niektórych źródłach trasą północną, biegła przez niezbyt gęsto zaludnione tereny, co w razie ewentualnej katastrofy czy rozszczelnienia ładunku pozwalało minimalizować zagrożenie dla ludzi. To przesłanka nie bez znaczenia, bo o ile atomowe pociągi jeździły tamtędy dwa-trzy razy do roku, o tyle składy z chemikaliami podążały trasą północną znacznie częściej.
Transporty z paliwem jądrowym miały specjalny status. Mieściły się w kategorii pociągów specjalnych pod urzędową nazwą "pociąg nadzwyczajny specjalnego znaczenia" (PONSZ).
Zasady jazdy ustalał minister
Pociąg nadzwyczajny specjalnego znaczenia był nie tylko pojęciem z żargonu kolejarzy. To była kategoria prawna. Instrukcję ich prowadzenia i obsługi zawierało zarządzenie ministra komunikacji z 26 października 1960 r., kilkakrotnie później aktualizowane przez kolejnych ministrów.
Według instrukcji zawartej w tym zarządzeniu składy PONSZ między stacją początkową a stacją docelową nie powinny były w ogóle się zatrzymywać. Dlatego tak ustawiano zwrotnice, mijanki i semafory, żeby te specjalne pociągi miały cały czas wolną drogę. Gdy jechał PONSZ, inne pociągi na tej trasie czekały. Gdy czekały pociągi pasażerskie, to w czasie mijania się z PONSZ pasażerom nie było wolno nawet otwierać okien. Pilnowali tego konduktorzy i sokiści.
Pociągi nadzwyczajne specjalnego znaczenia kursowały zawsze w towarzystwie. Kilka minut przed takim pociągiem jechała samotna lokomotywa, nazywana przez kolejarzy pilotem lub luzakiem. Jej celem było swoiste "wypróbowanie" torów przed przejazdem właściwego pociągu. W praktyce załoga takiego luzaka musiała liczyć się z tym, że w razie czego musi wziąć na siebie zamach terrorystyczny lub sabotaż (np. rozkręcenie torów). Każdym składem PONSZ podróżowała w salonce zapasowa załoga kolejarzy, na wypadek gdyby podstawowa obsada zasłabła, poniosła śmierć lub z innych względów została wykluczona z możliwości prowadzenia i obsługi pociągów.
Kolej na mundury i krawaty
Zgodnie z zarządzeniem ministra komunikacji pracownicy PKP, Służby Ochrony Kolei, Służby Bezpieczeństwa oraz milicjanci zabezpieczający przejazd PONSZ-ów musieli pracować w pełnym wyjściowym umundurowaniu. Ci zaś, którzy nie mieli obowiązku noszenia mundurów, musieli być ubrani "schludnie". To wyjaśnia, dlaczego opisany na wstępie naczelnik stacji Wielbark wybrał się nocą na odludny leśny posterunek w białej koszuli, a esbecy byli pod krawatami.
PONSZ był statusem pociągów przyznawanym nie tylko tranzytowym składom z paliwem atomowym. Ta kategoria obejmowała wszystkie pociągi, które miały przejechać swą trasę sprawnie, najbezpieczniej jak się da i bez żadnych postojów. Pociągami nadzwyczajnymi specjalnego znaczenia były również składy wożące partyjnych i państwowych oficjeli w latach PRL. Za Gierka pociągami po Polsce rozbijali się nie tylko dostojnicy PZPR, ale też komunistyczni dyktatorzy z połowy świata. Dość wspomnieć Muammara Kaddafiego, Leonida Breżniewa czy Kim Ir Sena. Wszyscy oni, zapraszani do Polski przez Gierka czy Jaruzelskiego, jeździli po kraju pociągami nadzwyczajnymi specjalnego znaczenia. Dziś można więc śmiało powiedzieć, że wypalone paliwo atomowe mieściło się w tej samej kolejowej kategorii co komunistyczni przywódcy.
Układ z pustką w środku
Ciekawy był również układ takich pociągów. Poza tym, że jeździły w nich salonkami zapasowe drużyny kolejarskie, to jeszcze między lokomotywą a najważniejszymi wagonami – tymi z przywódcami lub z paliwem atomowym – jechało zwykle kilka wagonów pustych. Nie bez powodu – w razie katastrofy miały one przyjąć na siebie siłę uderzenia, wykoleić się i zniszczyć, a ładunek lub najważniejsi pasażerowie PONSZ mieli zostać dzięki temu ocaleni.
W pociągach z paliwem jądrowym jechały jeszcze platformy z szerokotorowymi wózkami dla wagonów, tak aby na granicy w Czeremsze można było szybko przestawić wagony na sprawdzone technicznie wózki mogące dalej je toczyć po szerokich radzieckich torach.
Skąd wiadomo, że składy na linii Kostrzyn – Czeremcha woziły ładunki jądrowe, skoro wszystko było tak tajne, że nawet kolejarze mieli nie wiedzieć, co tak naprawę wiozą? Z odpowiedzią na to pytanie ponownie przychodzi Adam Dąbrowski z Warmińsko-Mazurskiego Towarzystwa Miłośników Kolei.
– Świadczyła o tym przede wszystkim budowa wagonów. Były to typowe konstrukcje służące do przewożenia materiałów promieniotwórczych. Fakty te potwierdzają również źródła niemieckie. Numerom pociągów w dokumentach przewozowych towarzyszyły niespotykane, nawet przy innych PONSZ-ach symbole: WPJ, czyli wypalone paliwo jądrowe – mówi Dąbrowski.
"Wagony przypominały nieco te do przewozu cementu czy nawozów. Miały charakterystyczne baniaki, coś jak termosy, ciężko to nazwać. Nie było tego dużo. Oczywiście nikt nie udzielał nam jakichś szczegółowych informacji, a nie ukrywam, że sami o cel zbytnio się nie dopytywaliśmy. W tamtych czasach nadmierna ciekawość mogła tylko zaszkodzić" – wspomina emerytowany kolejarz ze Szczytna Marian Sawko w artykule opublikowanym na blogu poświęconym historii mazurskich kolei.
Według lokalnego portalu Chojnice24.pl standardowo w jednym atomowym PONSZ-u przewożono do 4 t paliwa jądrowego. Z zachowanych dokumentów kolejowych można jeszcze wyczytać, jakie lokomotywy pilotowały, a jakie ciągnęły pociągi z promieniotwórczym ładunkiem. Na czele typowego PONSZ-u jechała przeważnie potężna radziecka lokomotywa ST44, zwana pieszczotliwie przez kolejarzy "ruskiem" lub "iwanem", albo SM48, zwana "tamarą". PONSZ-e były pilotowane przez polskie lokomotywy z Chrzanowa SM42, popularnie nazywane "stonkami".
Utrzymanie w całkowitej tajemnicy przejazdów tajnych pociągów nie zawsze się udawało. Wiadomo – większość kolejarzy miała rodziny i znajomych, a tajemnica służbowa nie dla wszystkich była najwyższym nakazem. Iluś ludzi po drodze mieszkało w domach z widokiem bezpośrednio na tory i widziało pociągi z wagonami o kształcie na co dzień niewystępującym.
Tajemnica budzi demony
– Ten brak informacji na temat przejazdów w pewnej mierze może dziwić, bo nawet gdyby ludność była poinformowana przez władzę, że w okolicy przejedzie wypalone paliwo atomowe, to i tak w tamtych czasach nikt nie odważyłby się zaprotestować. A brak informacji rodził tylko domysły i powodował narastanie niepokoju. Przecież nie było wtedy internetu i wolnych mediów. Przecieki z informacji zatajanych przez władze były powtarzane z ust do ust, każdy po drodze dodawał coś od siebie. W konsekwencji powstawały więc zupełnie fantastyczne wizje, że tymi pociągami przewozi się elementy bomby atomowej, że w Polsce jest poligon, na którym testuje się broń jądrową, i tym podobne rzeczy.
Jednak nawet dziś, gdy za sprawą technologii mobilnych i serwisów społecznościowych otaczająca rzeczywistość jest już prawie całkowicie odarta z tajemniczości, skłonność władzy do utajniania pozostała niezmienna.
Kiedy we wrześniu tego roku przez Warszawę przejechał pilotowany przez policję konwój ciężarówek z tajemniczymi niebieskimi kontenerami, sfilmowali go liczni kierowcy, których samochody zatrzymano, aby konwój mógł przejechać. Przez kilkadziesiąt godzin żadna instytucja nie chciała się do niego przyznać, a policja odmawiała informacji.
Blokada informacyjna na ten temat istniała chyba tylko w przekonaniu samych blokujących, bowiem w internecie można było znaleźć dokładnie objaśnione zdjęcia i zapisy wideo pokazujące identyczne kontenery służące do przewozu materiałów radioaktywnych. W popularnonaukowym serwisie Nature ukazał się reportaż o tym, jak wywozi się paliwo nuklearne z polskiego Otwocka – wprawdzie kilka lat wcześniej, ale w takich samych kontenerach i w identycznie ustawionym konwoju.
Dopiero w kolejnych dniach służby państwa oficjalnie poinformowały, że było to paliwo atomowe z ośrodka badań jądrowych w Otwocku-Świerku przeznaczone do utylizacji w Rosji.
Strategiczna trasa łupem złomiarzy
Dziś tzw. kolejowa trasa północna w całości fizycznie nie istnieje. W wolnej Polsce i w warunkach gospodarki rynkowej Polskim Kolejom Państwowym przestało się opłacać utrzymywanie części linii. Początkowo wycofywano z nich pociągi, nazywając to dyplomatycznie zawieszaniem kursów. Gdy kursy przez lata nie były odwieszane, tory zarastały trawą, chwastami i samosiejkami drzew. Na niektórych odcinkach urządzenia, a nawet szyny rozkradli złomiarze.
Część dokumentów kolejowych nigdy nie trafiła do państwowych archiwów. Zostały porzucone w opuszczonych budynkach kolejowych. Miłośnikom kolei i różnym eksploratorom opuszczonych miejsc w Polsce udało się prywatnie niektóre takie dokumenty zabezpieczyć, zeskanować i opublikować w internecie.
Autor: Krzysztof Orzechowski
Źródło: www.tvn24.pl/magazyn-tvn24/
Data wydania: październik 2016
Źródło: Wojciech Skóra, Współpraca polskiego wywiadu wojskowego z placówkami Ministerstwa Spraw Zagranicznych w latach 1918-1939 [w:] Studia z dziejów Polski i Europy w XIX i XX wieku. Księga dedykowana Profesorowi Piotrowi Stefanowi Wandyczowi, pod red. J. Farysia, R. Nira, M. Szczerbińskiego, Gorzów Wielkopolski 2004, s. 65-80.Oficerowie wywiadu ulokowani w placówkach resortu spraw zagranicznych jako urzędnicy kontraktowi nie byli jed[y]nym elementem współpracy MSZ z Oddziałem II. Na bazie stałej współpracy z etatowymi urzędnikami MSZ tworzono nawet placówki wywiadowcze. Jedną z nich była placówka „Graff”, działająca przy Konsulacie RP w Pile. W latach 1931-1933 prowadził ją attaché konsularny, Kazimierz Rudzki. Otrzymywał za to drugą pensję w wysokości 200 zł. W jego działalność wtajemniczony był dyrektor Drymmer [dyrektor Departamentu Konsularnego MSZ oraz naczelnik Wydziału Osobowego MSZ, szara eminencja polskiej dyplomacji], gdyż przyjmował raporty wywiadowcze z Piły, ale była ona tajemnicą dla jego bezpośrednich przełożonych, kolejnych kierowników konsulatu. Miało to i złą stronę. Przy redukcji personelu w urzędzie, na wniosek konsula zrezygnowano właśnie z niego i placówka „Graff” zamarła na pewien czas*. Podobny przypadek zaistniał w placówce „Saboty”, którą prowadził etatowy urzędnik MSZ, sekretarz Poselstwa RP w Hadze, Juliusz Skorkowski**.
* CAW [Centralne Archiwum Wojskowe], Oddział II SG, sygn. I.303.4.2317, Odprawa z kierownikiem placówki „Graff” z 31 V 1933 r. K. Rudzki pracując w Konsulacie Generalnym RP w Tbilisi w latach 1927-1929 również wykonywał zadania dla polskiego wywiadu.
** O problemach z placówkami „Graff” i „Saboty” wspomina dokument Oddziału II cytowany w pracy W. Kozaczuka (op.cit. [Bitwa o tajemnice. Służby wywiadowcze Polski i Rzeszy Niemieckiej 1922-1939, Warszawa 1969], s.373). Wywód ów zawiera tezę, iż wywiad nie mógł „poważnie liczyć” na współpracę z MSZ. Argumentacja ta budzi poważne zastrzeżenia. Przenosiny urzędników etatowych na wniosek kierowników placówek MSZ były zwykłą procedurą. Jeśli konsul czy poseł nie wiedzieli o działalności szpiegowskiej swego podwładnego, to trudno posądzać ich o brak odpowiedzialności czy poważnego podejścia do zadań Oddziału II. Dyrektor Drymmer, blisko współpracujący z wywiadem, miał niemal całkowitą swobodę w przenoszeniu pracowników służby konsularnej. Jednak jego zdecydowany sprzeciw byłby jednoznaczny z dekonspiracją rezydenta wobec personelu konsulatu.
Druga wzmianka o Pile dotyczy niezwykłego przypadku podczas podróży ww. konsula Nowickiego z Berlina do Szczecina krótko przed wojną. Cytat ze strony 86:W dniu 7 września konsul R.Nowicki otrzymał telefon z Gestapo zapowiadający ewakuację polskich urzędników ze Szczecina. Niemiecki policjant, prawdopodobnie celowo grając na emocjach Polaków, za przyczynę tej decyzji podał fakt wkroczenia Niemców do Warszawy (co było niezgodne z prawdą) oraz odmówił podania celu podróży. Bagaży zezwolono zabrać tyle, ile każdy udźwignie. Następnego dnia personel konsulatu opuścił Szczecin. Wychodzących z urzędu Polaków gromada wyrostków obrzuciła obelżywymi wyzwiskami*. Uspokojenie przyszło dopiero w Hamburgu, gdzie w luksusowym hotelu „Atlantic” „szczecinianie” spotkali pozostałych urzędników konsularnych z północnych Niemiec. W dniu 10 września cała grupa została przewieziona do letniskowej i nadgranicznej miejscowości z Danią - St. Peter bei Hafen. Pozostawali tam pod nadzorem Wehrmachtu do 14 września, kiedy to umieszczono ich w pociągu, w celu odbycia ostatniego, dosłownie kilkumetrowego etapu podróży po Niemczech. Ostatni konsul polski w Szczecinie tak wspominał tę chwilę: „Dowódca ochrony wojskowej, młody kapitan, wiedeńczyk, podszedł bliżej okna i powiedział pamiętne dla mnie słowa: „Życzę pańskiej Ojczyźnie i mojej własnej lepszej przyszłości”. Po przejechaniu kilku zaledwie metrów byliśmy w neutralnej wówczas Danii”**.
* R.Wodzicki, op.cit. [Wspomnienia 1928-1939. Gdańsk-Warszawa-Berlin, Warszawa 1972], s.656. Od 5 września w konsulacie szczecińskim przebywał również personel polskiej placówki w Pile, z konsulem T.Drobniakiem na czele.
** R.Nowicki, op.cit. [Wspomnienia konsula, „Polityka”, 1970, nr 35]
W połowie sierpnia 1939 r. przypadek pozwolił konsulowi R.Nowickiemu wejść w posiadanie ważnych informacji. Podczas podróży samochodem z ambasady berlińskiej do Szczecina zabrał on z drogi kierowcę, któremu zepsuł się samochód. Okazał się nim szef (Hauptleiter) wydziału budowli fortyfikacyjnych niemieckiej armii (Befestigungsbaumt). Nadzorował on budowę umocnień od Piły do Frankfurtu nad Odrą. Biorąc konsula za Niemca zdradził, że data napaści na Polskę została przełożona z 25 sierpnia o cały tydzień „z powodu nieporozumień zachodzących między Göringiem i dowódcami armii”. Po wysadzeniu pasażera w Szczecinie R.Nowicki wrócił do Berlina, gdzie obudzonemu J.Lipskiemu zdał relację z rozmowy. Sporządzony raport przesłano do Warszawy. Już w trakcie wojny były konsul dowiedział się od pracowników MSZ, że wicedyrektor Departamentu Politycznego MSZ, Józef Alfred Potocki zrobił na marginesie raportu ironiczną uwagę o uleganiu młodego konsula psychozie wojennej*.
* R.Nowicki, op.cit.
"Stettiner General Anzeiger" drukował w polemice z Polską pełne sarkazmu felietony. I taki felieton ukazał się w "Stettiner General-Anzeiger" [nr 137 z dnia] 18 maja 1939 r. pt. Szczecin wszyscy wysiadać (Szczecin alles aussteigen). Autor tego felietonu pisał: W polskim rozkładzie jazdy pociągów są następujące stacje kolejowe: Królewiec, Malborg, Lemborg, Slupsk, Pila i Szczecin. Czy państwo znają te nazwy? Z pewnością nie. Szczecin to Stettin, Slupsk to Stolp. Lemborg to Lauenburg, Pila–Scheidemühl, Królewiec–Königsberg. I tak marzą dzisiejsi Polacy. Ale to tylko marzeniem pozostanie i Stettin nigdy Szczecinem nie będzie się zwał (Es wird aber nur ein Traum bleiben und Stettin wird niemals Szczecin heißen)*.
Musisz być zarejestrowanym użytkownikiem, aby móc opublikować odpowiedź.
Zarejestruj się, aby dołączyć do Nas!
Zarejestrowani użytkownicy, mają dużo więcej przywilejów, związanych z użytkowaniem forum.
Rejestracja i korzystanie z forum jest całkowicie bezpłatne.
